استویا، شیرین‌کننده‌ای طبیعی و بدون قند است که به‌خاطر کاهش کالری، مناسب بودن برای دیابت و کمک به کنترل وزن، در رژیم غذایی بسیاری از افراد محبوب شده است. اما آیا این جایگزین شیرین، واقعاً بی‌خطر و مفید برای بدن است؟

با وجود فوایدش، استویا ممکن است عوارض جانبی پنهان و تداخل‌های دارویی داشته باشد که بسیاری از افراد را هنگام مصرف آن دچار تردید می‌کند.

در این مقاله، به بررسی ۷ عارضه پنهان استویا و اثرات احتمالی آن بر سلامتی و داروهایی که ممکن است با آن تداخل داشته باشند، می‌پردازیم تا بتوانید با آگاهی کامل و اطمینان از آن استفاده کنید.

استویا چیست؟

استویا یک شیرین‌کننده طبیعی و بدون کالری است که گاهی طعم تلخ یا فلزی دارد. بسیاری از افراد آن را به‌عنوان جایگزین شکر مصرف می‌کنند تا کالری دریافتی را کاهش دهند و رژیم سالم‌تری داشته باشند. این شیرین‌کننده از ترکیباتی به نام استویول گلیکوزید ساخته شده و تقریباً ۲۰۰ برابر شیرین‌تر از شکر است.

استویا گیاهی از خانواده کاسنیان (Asteraceae) است که بومی مناطقی مانند آریزونا، نیومکزیکو و تگزاس می‌باشد. گونه‌ای از این گیاه که برای شیرین کردن غذا استفاده می‌شود، در برزیل و پاراگوئه رشد می‌کند.

📌 نکته: به دلیل وجود ترکیبات شیرین در برگ‌هایش، گیاه استویا با نام‌های برگ شیرین (Sweetleaf) یا برگ آب‌نباتی (Candyleaf) نیز شناخته می‌شود.

اگرچه استفاده از استویا به‌عنوان جایگزین شکر روزبه‌روز افزایش می‌یابد، اما سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) برگ خام یا عصاره‌های تصفیه‌نشده آن را ایمن نمی‌داند.

ایمنی استویا

برخی متخصصان معتقدند که مصرف بیش‌ازحد استویا ممکن است به کلیه‌ها و سیستم تولیدمثل آسیب برساند و حتی خطر جهش ژنتیکی را افزایش دهد. به همین دلیل، FDA استفاده از برگ کامل یا عصاره‌های تصفیه‌نشده استویا در مواد غذایی را مجاز نمی‌داند.

با این حال، پژوهش‌های جدید نشان می‌دهند که مصرف معتدل استویا ایمن است. هرچند FDA هنوز ایمنی عصاره‌های استویا را به‌طور رسمی تأیید نکرده، اما با استفاده از ترکیبات خالص‌شده و تصفیه‌شده آن در محصولات غذایی مخالفتی ندارد.

بنابراین، محصولات حاوی استویا در بازار به‌راحتی یافت می‌شوند و تاکنون هیچ نگرانی عمده‌ای درباره ایمنی آن‌ها گزارش نشده است. با این حال، این به این معنا نیست که استویا کاملاً بدون عارضه است و بهتر است پیش از مصرف مداوم، اطلاعات کافی درباره عوارض و تداخل‌های آن داشته باشید.

در ادامه، با عوارض جانبی و خطرات احتمالی مصرف استویا آشنا می‌شوید.

۱. مشکلات گوارشی 

برخی افراد معتقدند که مصرف استویای بسیار تصفیه‌شده ممکن است باعث حالت تهوع و ناراحتی معده شود. ترکیبات استویوزید موجود در استویا می‌توانند معده را تحریک کرده و موجب نفخ، مشکلات گوارشی یا کاهش اشتها شوند.

تحقیقات نشان می‌دهند که برخی شیرین‌کننده‌های مصنوعی ممکن است در ایجاد مشکلات گوارشی نقش داشته باشند، هرچند هنوز نیاز به مطالعات بیشتری وجود دارد.

بررسی جامع چندین مطالعه منتشرشده در سال ۲۰۱۶ در مجله Neurogastroenterology and Motility نشان داد که شیرین‌کننده‌های مصنوعی می‌توانند بر حرکات روده و میکروبیوم دستگاه گوارش تأثیر بگذارند. این تأثیر به‌صورت غیرمستقیم است و در برخی افراد، به‌ویژه مبتلایان به سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS)، ممکن است مشکلات گوارشی ایجاد کند. 

گزارش‌هایی نیز وجود دارد که مصرف استویا ممکن است باعث اسهال، تجمع گاز و آسیب احتمالی به بافت روده شود، هرچند شواهد علمی کافی هنوز در این زمینه موجود نیست.

۲. افت قند خون (هیپوگلیسمی) 

یکی از فواید استویا این است که می‌تواند سطح قند خون را کاهش دهد؛ اما اگر بیش از حد مصرف شود، ممکن است به عوارض منفی منجر شود.

در یک مطالعه سال ۲۰۱۶ در مجله Avicenna Journal of Medical Biotechnology، محققان تأثیر استویا بر کنترل قند خون در موش‌های دیابتی را بررسی کردند. نتایج نشان داد که موش‌هایی که عصاره استویا دریافت کردند، سطح قند خون، تری‌گلیسرید و آنزیم‌های کبدی کمتری داشتند و آسیب پانکراس در آن‌ها نیز کاهش یافته بود.

اگرچه هنوز پژوهش مستقیمی روی انسان انجام نشده، اما مصرف زیاد استویا همراه با داروهای ضد دیابت می‌تواند باعث افت خطرناک قند خون شود. بنابراین، اگر داروی دیابت مصرف می‌کنید، حتماً قبل از استفاده از استویا با پزشک مشورت کنید.

📌 نکته: استویا نه‌تنها بسیار شیرین‌تر از شکر است، بلکه غیرگلایسمی (non-glycemic) محسوب می‌شود؛ یعنی به‌طور مستقیم سطح قند خون را افزایش نمی‌دهد.

۳. اختلال در عملکرد غدد درون‌ریز 

برخی شواهد نشان می‌دهد که ترکیبات استویول گلیکوزید موجود در استویا ممکن است در تنظیم هورمون‌هایی که توسط سیستم غدد درون‌ریز کنترل می‌شوند، تداخل ایجاد کنند.

در یک مطالعه سال ۲۰۱۶ مشخص شد که قرار گرفتن سلول‌های اسپرم در معرض استویول باعث افزایش سطح هورمون پروژسترون شد، هورمونی که عمدتاً توسط دستگاه تولیدمثل زنانه ترشح می‌شود.

پژوهشی که در مجله Molecular and Cellular Endocrinology منتشر شد، بررسی کرد که آیا استویا می‌تواند به‌عنوان یک مختل‌کننده هورمونی (Endocrine Disruptor) عمل کند یا خیر. نتایج نشان داد ترکیبات استویا، به‌ویژه استویول، می‌توانند فعالیت گیرنده‌های پروژسترون را تغییر داده و عملکرد اسپرم را تحت تأثیر قرار دهند.

به زبان ساده، این تحقیقات نشان می‌دهند که استویا ممکن است تعادل هورمونی بدن را تحت تأثیر قرار دهد، هرچند برای اثبات این اثر در انسان، نیاز به مطالعات بیشتری وجود دارد.

۴. واکنش‌های آلرژیک 

هیچ مدرک علمی قطعی برای این موضوع وجود ندارد، اما شواهد تجربی نشان می‌دهد که استویا و برخی شیرین‌کننده‌های مصنوعی می‌توانند در برخی افراد حساسیت‌زا باشند.

به‌ویژه افرادی که به گیاهان خانواده کاسنیان (مانند گل‌قاصد یا راگوید) حساسیت دارند، ممکن است واکنش آلرژیک به استویا نیز تجربه کنند. در این حالت، بدن ممکن است پروتئین‌های موجود در استویا را با دانه‌های گرده گیاهان آلرژی‌زا اشتباه بگیرد و واکنش ایمنی نشان دهد.

علائم احتمالی حساسیت شامل موارد زیر است:

• خارش یا تورم در لب‌ها، دهان، گلو یا زبان
• درد شکم، سردرد، سرگیجه یا استفراغ

از آنجا که هنوز تحقیقات قطعی در این زمینه انجام نشده، توصیه می‌شود اگر به برخی مواد غذایی حساسیت دارید، پیش از مصرف استویا با پزشک مشورت کنید.

۵. بی‌حسی 

اگرچه اطلاعات علمی محدودی در این زمینه وجود دارد، اما شواهد غیررسمی نشان می‌دهند که برخی افراد پس از مصرف استویا، دچار بی‌حسی در دست‌ها، پاها یا حتی زبان شده‌اند. اگر چنین علائمی را تجربه کردید، مصرف استویا را متوقف کرده و فوراً با پزشک مشورت کنید.

۶. درد و گرفتگی عضلات 

تحقیقات کمی درباره این موضوع وجود دارد، اما برخی منابع گزارش کرده‌اند که مصرف استویا می‌تواند منجر به درد یا گرفتگی عضلات شود.

در یک مطالعه، مصرف دارویی حاوی ترکیبات استویوزید با درد و حساسیت عضلانی در برخی بیماران مرتبط بود.

اگر بدون دلیل مشخصی دچار درد یا گرفتگی عضلات شدید، مصرف استویا را قطع کرده و موضوع را با پزشک در میان بگذارید.

۷. افزایش اضطراب 

بسیاری از محصولات استویا حاوی اریتریتول (Erythritol) هستند، نوعی الکل قندی که برای بهبود طعم و بافت به آن اضافه می‌شود.

طبق مطالعه‌ای منتشرشده در مجله Bioscience, Biotechnology, and Biochemistry، مصرف اریتریتول در حیوانات باعث التهاب روده و در نتیجه رفتارهای شبیه اضطراب شد.

اگرچه این مطالعه مستقیماً به استویا اشاره نکرده است، اما نشان می‌دهد که مصرف زیاد محصولات حاوی اریتریتول می‌تواند به‌طور غیرمستقیم باعث اضطراب شود، زیرا سلامت روده را مختل می‌کند.

هرچند اریتریتول مزایایی در کنترل وزن و دیابت دارد، اما زیاده‌روی در مصرف آن ممکن است اثرات منفی به همراه داشته باشد. برای درک کامل تأثیرات آن بر بدن انسان، به مطالعات بیشتری نیاز است.

چه کسانی نباید استویا مصرف کنند؟

با وجود اینکه تحقیقات هنوز ادامه دارد، برخی افراد بیشتر از دیگران در معرض عوارض جانبی استویا هستند. دانستن این موضوع می‌تواند خطر بروز مشکلات را کاهش دهد.

افرادی که بهتر است از مصرف استویا خودداری کنند، عبارت‌اند از:

• افراد با مشکلات فشار خون
• افراد با نوسانات قند خون یا دیابت
• کسانی که مشکلات کلیوی دارند
• افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی
• افرادی با اختلالات هورمونی

همچنین، افرادی که دارو مصرف می‌کنند، به‌ویژه داروهای مربوط به موارد بالا، باید با احتیاط یا تحت نظر پزشک از استویا استفاده کنند، زیرا ممکن است با داروهایشان تداخل داشته باشد.

تداخل استویا با داروها

استویا ممکن است بر اثر برخی داروها تأثیر بگذارد یا با آن‌ها تداخل داشته باشد. بنابراین، اگر دارو مصرف می‌کنید، لازم است با احتیاط و تحت نظر پزشک از استویا استفاده کنید.

۱. استویا و لیتیوم

استویا خاصیت ادرارآور دارد. این ویژگی ممکن است باعث شود دفع لیتیوم از بدن کاهش یابد و سطح لیتیوم در خون بالا رود، که می‌تواند عوارض جدی ایجاد کند. اگر داروی لیتیوم مصرف می‌کنید، قبل از استفاده از استویا حتماً با پزشک مشورت کنید.

۲. استویا و داروهای ضددیابت

استویا می‌تواند سطح قند خون را کاهش دهد. بنابراین مصرف هم‌زمان آن با داروهای ضددیابت ممکن است باعث افت شدید قند خون شود.

برخی از داروهای ضددیابت که ممکن است با استویا تداخل داشته باشند، شامل: Amaryl، DiaBeta، Actos و Avandia هستند. پزشک شما ممکن است لازم بداند دوز داروی دیابت را تنظیم کند.

۳. استویا و داروهای ضد فشار خون

برخی مطالعات نشان می‌دهند که استویا می‌تواند فشار خون را کاهش دهد. بنابراین مصرف هم‌زمان آن با داروهای ضد فشار خون می‌تواند باعث افت خطرناک فشار خون شود.

نمونه‌هایی از این داروها شامل: Cozaar، Diovan، Norvasc و Lasix هستند. پیش از مصرف استویا، حتماً با پزشک مشورت کنید تا فشار خونتان بیش از حد پایین نیاید.

استویا و سرطان

هیچ پژوهشی نشان نداده که استویا باعث سرطان می‌شود. برعکس، برخی مطالعات نشان می‌دهند استویا ممکن است از گسترش سلول‌های سرطانی جلوگیری کند.

تحقیقات حتی پیشنهاد کرده‌اند که استویا می‌تواند در آینده به عنوان عامل کمکی در درمان شیمی‌درمانی سرطان مورد استفاده قرار گیرد. ترکیبات گلیکوزیدی موجود در استویا نیز دارای خواص ضدسرطان و درمانی هستند.

استویا و بارداری

مطالعات حیوانی نشان می‌دهند که استویا در دوران بارداری بی‌خطر است. در موش‌های آزمایشگاهی، مصرف استویا باعث افزایش سمیت جنین نشد و بر بارداری یا باروری تأثیری نداشت.

با این حال، ایمنی مصرف استویا در دوران بارداری و شیردهی انسان هنوز اثبات نشده است. بنابراین، توصیه می‌شود که زنان باردار و شیرده از مصرف استویا خودداری کنند.

جمع‌بندی

استویا یک شیرین‌کننده طبیعی بدون کالری است که به‌طور گسترده به عنوان جایگزین شکر برای کاهش کالری مصرفی استفاده می‌شود.

با این حال، مصرف بیش از حد آن می‌تواند باعث تغییراتی در فرآیندهای متابولیکی بدن شود و در طولانی‌مدت عوارضی به همراه داشته باشد. عوارض احتمالی استویا شامل مشکلات گوارشی، افت شدید قند خون، اختلالات هورمونی، بی‌حسی و درد یا گرفتگی عضلات و افزایش خطر اضطراب است.

افرادی که بیماری خاصی دارند یا دارو مصرف می‌کنند، باید با احتیاط از استویا استفاده کنند، زیرا ممکن است با داروهایی مانند لیتیوم، داروهای فشار خون و دیابت تداخل داشته باشد.

در نهایت، اگرچه استویا به‌عنوان یک شیرین‌کننده طبیعی شناخته می‌شود، استفاده بی‌رویه از آن می‌تواند مشکلات متنوعی ایجاد کند. در طب سنتی، مصرف شیرین‌کننده‌های طبیعی باید با مزاج و وضعیت بدنی فرد تنظیم شود تا بدن دچار عدم تعادل و عوارض ناخواسته نشود. پیش از مصرف مداوم استویا، بهتر است با پزشک یا متخصص طب سنتی مشورت کنید.

پرسش‌های متداول درباره استویا

۱. آیا مصرف استویا در دوران بارداری بی‌خطر است؟

در حال حاضر هیچ مطالعه انسانی قطعی وجود ندارد که ایمنی استویا در دوران بارداری را تأیید کند. بنابراین، پیش از مصرف با پزشک مشورت کنید.

۲. آیا استویا برای رژیم کتوژنیک مناسب است؟

بله، استویا می‌تواند جایگزین مناسبی برای شکر در رژیم کتو باشد، اما اعتدال در مصرف ضروری است.

۳. آیا استویا برای کلیه‌ها مضر است؟

برخی معتقدند خاصیت ادرارآور استویا ممکن است به کلیه‌ها آسیب بزند، اما پژوهش‌های دیگر نشان می‌دهند که استویا ممکن است خطر آسیب کلیوی را کاهش دهد.

۴. آیا استویا برای دندان‌ها ضرر دارد؟

خیر. استویا خاصیت اسیدی ندارد و می‌تواند به سلامت دهان و دندان کمک کند.

۵. آیا استویا بهتر از آسپارتام است؟

بله، به نظر می‌رسد استویا نسبت به آسپارتام اثرات مفیدتری بر قند خون و متابولیسم دارد.

۶. آیا استویا خاصیت ضدالتهابی دارد؟

بله، پژوهش‌ها نشان داده‌اند که استویا دارای خواص ضدالتهابی است و می‌تواند به کاهش التهاب کمک کند.

۷. آیا استویا می‌تواند باعث تپش قلب شود؟

مصرف بیش از حد عصاره استویا ممکن است باعث کاهش قند خون و در نتیجه لرزش یا تپش قلب شود.

۸. آیا استویا برای کبد مفید است؟

مطالعات روی موش‌ها نشان داده‌اند که برگ استویا می‌تواند از سیروز کبدی جلوگیری کند، اما برای تأیید این اثر در انسان، تحقیقات بیشتری لازم است.

۹. آیا استویا سطح استروژن را افزایش می‌دهد؟

شواهد غیررسمی نشان می‌دهند که مصرف طولانی‌مدت استویا ممکن است بر سطح استروژن تأثیر بگذارد، اما مدرک علمی قطعی وجود ندارد.

۱۰. آیا استویا از سد خونی-مغزی عبور می‌کند؟

برخی ترکیبات موجود در استویا مانند بتا-کاریوفیلن اپوکسید ممکن است از سد خونی-مغزی عبور کنند، اما نیاز به پژوهش‌های بیشتر دارد.

۱۱. آیا استویا باعث عفونت قارچی می‌شود؟

خیر، برعکس؛ استویا دارای خواص ضدقارچی است و می‌تواند در پیشگیری از عفونت‌های قارچی مؤثر باشد.